کنترل موالید از منظر اسلام
عنوان
کنترل موالید از منظر اسلام
پژوهشگر
راضیه عباس زاده(فارغ التحصیل سطح 2)
تعریف وتبیین موضوع
یکی از مسایل مهم برای جمعیت «مسأله زاد ولد وپیامدهای مربوط به آن» است در واقع تولد یکی از وقایع مهم جمعیتی واز اولین عوامل حرکت های یک جمعیت محسوب می شود هر چند از نرخ رشد جمعیت جهان از گذشته های دور تا به امروز اطلاع دقیقی در دست نیست، اما انسان¬ها از گذشته تا حال با انگیزه های فردی، بدون آن که توجهی به تأثیر افزایش یا کاهش زاد و ولد در تغییرات جمعیتی داشته باشند به پیشگیری از به وجود آمدن فرزندان جدید مبادرت ورزیده¬اند و مطالعات جمعیت شناسی بیانگر آن است که جمعیت جهان با برخورداری از امکانات پزشکی و پیشرفت علوم و به تبع آن کاهش مرگ و میر به سرعت افزایش یافته است. این امر جوامع وسازمان-های مختلف را به توجیه و ترویج کنترل و ایجاد محدودیت در زایش واداشته است. لیکن حقیقت تلخی که گریبان¬گیر بسیاری از کشورهای توسعه یافته گردیده تقلیل و سیر معکوسی است که در زاد و ولد جوامع صورت می¬پذیرد. این مسأله دارای ابعاد گوناگونی است. از جمله این که سیاست¬های کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در خصوص کنترل موالید و مقایسه آن¬ها، آسیب¬ها و پیامدهای کنترل موالید در یک کشور، برنامه¬ها و سیاست¬های سازمان ملل در خصوص موالید، دیدگاه ادیان در مورد کنترل موالید و دیدگاه اسلام در مورد کنترل موالید که تحقیق حاضر بر آن شده است کنترل موالید را از منظر اسلام مورد بررسی قرار دهد.
پیشینه و سابقه پژوهش
بحث جمعیت و تنظیم خانواده از سالیان بسیار دور از دوره پیامبران بزرگ همچون موسی (علیه السلام) همواره مورد توجه ادیان بوده است. چنان که مستندات باقی مانده از مصر، ایران، هند و چین نیز مؤید این مسئله می¬باشند ولی اغلب این سیاست¬های جمعیتی با توجه به میزان بسیار بالای مرگ و میر در جهت افزایش زاد و ولد بوده است. تا این که در دهه¬های پایانی قرن 18 متفکرانی همچون مالتوس، به بُعد اقتصادی و اجتماعی قضیه توجه و به بحرانی که سبب فرزند آوری بی¬رویه قریب الوقوع خواهد بود اشاره نمودند. به این ترتیب بحث کنترل موالید از انگلستان به سایر کشورهای اروپایی و آمریکا وارد گردید.
با ورود این بحث به کشورهای اسلامی دانشمندان مسلمان نیز در مسأله رشد جمعیت، افزایش یا کاهش آن نظریات متفاوتی بیان نموده¬اند که نظریات آنها را در این مورد می¬توان به سه دسته موافقان افزایش جمعیت، مخالفان افزایش جمعیت و آرای بینابینی تقسیم کرد.
شیوه¬های مختلفی در مورد کنترل موالید از دیدگاه علم پزشکی وجود دارد که برخی از روش¬ها مختص مردان و اکثر روش¬های پیشگیری مختص زنان می¬باشد.
یکی از دلایلی که می تواند دلالت بر جایز بودن پیشگیری از بارداری داشته باشد عزل و روایات مربوط به آن است که به صراحت از رایج بودن نوعی از کنترل جمعیت در عصر بعثت خبر می¬دهد. که اگر این روش از نظر فقهی جایز باشد می توان منطق این روش را به دیگر روش ها نظیر کاندوم، اسفنج ، قرص های پیشگیری از حاملگی و… که مصداق عزل را دارند ؛ تسری داد.
- معنای لغوی واصطلاحی کنترل موالید
کنترل در لغت به معنای وارسی، بازرسی، تفتیش، تحت مراقبت و نظارت داشتن، توانایی اداره و هدایت خود یا کسی کنترل کردن به معنای نظارت کردن، تفتیش کردن، نظارت داشتن عقل شخص بر احساسات و اعمال وی است.
موالید در لغت جمع مولود جمع مولود زادگان، فرزندان و این جمع مولود است موالد و موالید: تولد الشیء من غیره چیزی از چیز دیگر به وجود آمد.
کنترل موالید: یعنی برنامه ریزی تعداد زاد و ولد است.
معنای لغوی واصطلاحی تنظیم خانواده
تنظیم: تنظیم کردن، نظم دادن، مرتب کردن، مرتب کردن کارها آراستگی، مبالغه نظم درکشیدن جواهر به رشته و سخن در وزن، مجازاً به معنی درستی امورات شهر و دیار.
وزن ترتیب دادن به لغات، به نظم کشیدن، [تشکیلات] قرار و قاعده¬ای که مشتمل ترتیبات اداری باشد. خانواده به معنی خاندان، دودمان، تبار، اهل خانه، افرادی که با یکدیگر ارتباط و بستگی خونی دارند وزیر یک سقف زندگی می¬کنند و معمولا شامل پدر و مادر و فرزندان می¬شود، قوم و خویش، فامیل.
تنظیم خانواده: برنامه ریزی زوجین برای داشتن یک خانواده متناسب از نظر بهداشتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.
معنای لغوی و اصطلاحی جمعیت
جمعیت: انجمن شدن، گرد هم آمدن، همگرایی، گروه، انجمن، مردم بسیار که در جایی گرد آیند.
به مجموعه افرادی که در یک منطقه به صورت خانواده و خانوار زندگی می¬کنند، جمعیت اطلاق می-شود.
سقط در لغت به معنای افتاده هر چیز پوشیده، بچه که در شکم مادر باشد، سقط کردن یا سقط جنین نیز در معنای لغوی به بچه انداختن یا بچه افکندن پیش از زمان یا بچه ناتمام از شکم افتاده اطلاق می شود؛ بنابراین خروج بچه را پیش از موعد مقرر و ناقص و ناتمام بودن آن را سقط جنین گویند. همچنین از بین بردن یا از بین رفتن جنین در رحم نیز کورتاژرا سقط جنین می گویند.
معنای لغوی و اصطلاحی عقیم
موجودی که نتواند تولید مثل کند، نیز اخته، سترون، بی حاصل، بی ثمر، جمع عقم، عقم، عقم، نازایی، عقیمی، سترونی.
عقیم شدن: نازا شدن، سترون شدن، عقیم کردن، نازا کردن، اخته کردن، سترون کردن در اصطلاح پزشکی عاری از میکروب ساختن. عقیم را جمع عقما، عقام، عقمی به معنی نازاینده خواه مرد باشد خواه زن؛ در این لفظ مذکر و مؤنث برابر است. مرد عقیم آن است که نطفه او قابل زرع نباشد، زن عقیم یعنی زنی که نزاید.
عقیم : والعقیم الذی لایولد له ، یطلق علی الذکر والانثی
و عقیم کسی که برای او فرزندی نیست، بر مذکر و مؤنث اطلاق می¬شود.
چکیده
یکی از وقایع مهم جمعیتی که مورد توجه اندیشمندان و اقتصاد دانان جهان قرار گرفته است ، مسئله موالید می¬باشد مطرح شدن این مسئله باعث به وجود آمدن سیاست¬های جمعیتی در جهان و اسلام شده است که در رابطه با آن چهار نظریه مختلف طرفداران افزایش جمعیت مانند آیین¬ها و امپراطوری¬های قدیم، مخالفان افزایش جمعیت از جمله مالتوسیان، طرفداران نظریه جمعیت ثابت که میزان موالید و مرگ و میر با هم یکسان بوده و نظریه¬ای که در آن جمعیت متناسب با امکانات موجود یک جامعه باشد، به وجود آمد در اسلام نیز سه نظریه مخالفان کنترل موالید با دو دسته ادله مبتنی بر مبانی اصول شریعت ودیدگاه های اجتماعی، اقتصادی و نظریه تفصیلی که معتقدند هر چند شریعت اسلام پیشگیری از رشد جمعیت مسلمانان را جایز نمی¬داند اما در موارد رفع حرج و سهولت تکلیف بر مکلفین اجازه می¬دهد که برنامه کنترل جمعیت به اجرا در آید و موافقان که عده ای از آنها مرجع تشخیص ضرورت کنترل را ولی فقیه و برخی اهل خبره می-دانند و روشهایی را که منجر به عقیمی یا نگاه و لمس حرام و ضرر برای افراد نباشد، و جان مادر به خطر نیفتد تایید می کنند.
کلید واژه ها : کنترل موالید، تنظیم خانواده، جمعیت، سقط جنین، عقیم
مقدمه
از نظر اسلام تولد فرزند از اهداف مقدس ازدواج می باشد و توصیه های فراوانی در این باره شده ، هداشتن فرزند و باقی گذاردن نسل برای هر مسلمانی، امری پسندیده و مطلوب است. شایسته نیست هیچ مسلمانی با اختیار خود بدون فرزند و ذریه بماند. قرآن کریم عطای فرزند را نعمت و رحمتی از جانب خداوند به بندگان می داند و تاکید می¬کند که این امر به خواست و اراده او محقق می گردد. ولادت فرزند نه تنها برای والدین او مایه خیر و برکت است در سطح کلان جامعه بشری نیز ارزشمند است. پیامبر اکرم (صل الله علیه واله وسلم) می¬فرماید: چه چیزی مومن را باز می¬دارد از این که اهلی اختیار کند به امید آن که خداوند فرزندی را نصیب او کند تا زمین را با لا اله الا الله سنگین سازد. در شریعت اسلام علاوه بر تشویق به ازدواج و فرزند آوری، تأمین رزق و روزی انسان¬هایی که زندگی خود را در این راستا سامان دهند تضمین شده است. و یکی از علل و اسباب کسب روزی تا آنجا که به انسان مربوط می¬شود تلاش و مجاهدت است.
با آن که تعیین آغاز کنترل موالید در میان انسان¬ها به دشواری ممکن است ، اما مستندات باقی مانده سابقه کنترل موالید را در 4000 سال قبل در مصر، 1600 سال قبل در هند، 1300 سال قبل در چین و 2000 سال قبل در یونان و ایران نشان می¬دهد. حتی در میان قبایل بدوی روش¬های مخصوص برای کنترل موالید وجود داشته است البته بکارگیری این روش¬ها جنبه فردی داشته اما در سطح اجتماعی نیز این مسئله از دیرباز مورد توجه سیاست¬مداران و دانشمندان و فلاسفه بوده است. بررسی اجمالی آرا و اندیشه¬های مطرح شده در این مورد نشان می¬دهد نظریات مطرح شده در این زمینه در چهار بخش قابل بحث و بررسی است:
طرفداران افزایش جمعیت
پیروان این گروه اعتقاد دارند بر اینکه امکانات کره زمین برای تغذیه افراد بشر وسیع است. از این رو نباید از افزایش جمعیت بیم داشت.
مخالفان افزایش جمعیت
این گروه از اندیشمندان معتقدند که با به کاربردن طرق خاص می¬توان از رشد بی رویه و سریع جمعیت جلوگیری کرد. این عده کوشیده¬اند تا ثابت کنند که افزایش جمعیت به فقر و تیره روزی انسان¬ها و انهدام جامعه و تمدن بشری منجر می¬گردد.
طرفداران جمعیت ثابت
وجه تسمیه این گروه آن است که این ها نه با افزایش جمعیت موافقند و نه با کاهش آن و نه حد متناسبی را آرزو می کنند لذا می توان آنها را طرفداران جمعیت ثابت نامید. به اعتقاد آنان، وقتی جمعیت به حد کافی رسید دیگر نباید افزایش یا کاهش داشته باشد
طرفداران حد متناسب جمعیت
حد متناسب جمعیت عبارت است از کاهش یا افزایش جمعیت که آرمانها و اهداف سیاسی، اقتصادی و اجتماعی، مورد نظر را تحقق بخشد، اندیشه و کوشش برای یافتن جمعیتی که با امکانات موجود یک جامعه متناسب باشد، از دوران قدیم مورد توجه بوده است.
کنترل موالید از نظر اسلام
مسأله کنترل موالید دارای چنان جایگاهی است که مسائل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یک کشور را تحت تأثیر قرار می¬دهد. بنابراین باید جوانب شرعی و غیر شرعی آن از نظر فردی و اجتماعی، در نظر گرفته شود هم چنین باید از نگاه خرد به آن جلوگیری به عمل آید. بنابراین باید دید با توجه به شرایط مختلف یک جامعه، نظر اسلام در مورد کنترل موالید چیست؟
نظریات جمعیت شناسی اسلام
دانشمندان مسلمان نیز در مسئله رشد جمعیت، افزایش یا کاهش موالید نظریات متفاوتی بیان نموده¬اند
دیدگاه ها به دو دسته کلی: موافقان افزایش جمعیت و مخالفان افزایش جمعیت تقسیم می شود. درمیان هر دو دسته نیز آرا و نظریات متفاوتی دیده می¬شود، روشی که معمولا هر یک از دو دسته در اثبات مدعای خود بکار بسته¬اند، به این صورت است که هر یک مبنایی را مسلم پنداشته و بر اساس آن ادله خود را اقامه نموده اند،
البته چنین دیدگاه¬هایی در آغاز طرح این مباحث دیده می¬شود؛لکن به مرور زمان و با توجه به مشکلاتی که هریک از دو گروه با آن برخورد کردند، نظریات متعادل¬تری در این باب بیان شد. کسانی که مخالف جدی برنامه های کنترل جمعیت بودند، به تدریج حاضر به تبدیل این برنامه¬ها در برخی مواقع شده¬اند. به طور کلی در یک جمع بندی می¬توان نظریات موجود در این مورد را به سه دسته تقسیم کرد.
2-کسانی که مطلقاً با افزایش جمعیت مخالفت نموده و هر گونه برنامه و سیاستی را برای کنترل آن ها مجاز دانسته¬اند .
3-نظریات تفصیلی یا آرای بینا بینی هم وجود دارد و صاحب نظرانی، تنظیم خانواده را با شرایط و قیودی پذیرفته اند، اما حکومت ها را مجاز به دخالت و اجبار مردم به تحدید نسل نمی دانند.
ادله مخالفان کنترل موالید
مهمترین ادله ای که مخالفان کنترل موالید یا طرفداران افزایش جمعیت مسلمانان بر ادعای خود اقامه نموده اند در دو دسته کلی جای داده می شوند:
الف- ادله مبتنی بر مبانی و اصول شریعت
دیدگاه های کلی دین که ادله و مبانی اولیه اسلام در مسئله جمعیت و رشد بیان می¬کند
عبار ت است از:
1-ضرورت حفظ نسل و بقای نوع انسانی
اولین موضوعی که طرفداران افزایش جمعیت بر اثبات مدعای خود به آن توجه نموده¬اند تأکید بر مسئله حفظ نسل و بقای نوع انسانی و ارتباط آن با امر ازدواج و تأکید شریعت بر آن است.
2-حفظ نسل مسلمانان و ترغیب بر افزودن آن
پس از اثبات ضرورت حفظ نسل، مخالفان کنترل جمعیت مساله افزودن نسل مسلمانان را مطرح می کنند. دلایل و شواهد بسیار زیادی در آیات قرآنی و منابع روایی و فقهی یافت می شود که اهتمام و تأکید شارع را بر آن نشان می دهد.
3-آیات دال برافزایش نسل
آیات دال برافزایش نسل با عناوین مختلفی در قرآن مطرح شده است که در ذیل به آن¬ها اشاره می¬شود.
3-1- افزایش نسل نعمت الهی
برخی آیات کثرت و افزایش نسل را از افعال و نعمت های الهی می¬شمارند.
«يا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذي خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثيراً وَ نِساءً … » ای مردم از مخالفت پروردگارتان بپرهیزید همان کسی که شما را از نفس واحدی آفرید جفتش را نیز از جنس او آفرید، و از آن دو مردان و زنان بسیاری پراکنده کرد.
3-2-فرزندان زینت زندگی دنیوی
در برخی آیات فرزندان زینت زندگی دنیوی معرفی شده اند.
« الْمالُ وَ الْبَنُونَ زينَةُ الْحَياةِ الدُّنْيا …. »مال و فرزندان زیور این دنیاست
و در موارد بسیاری انبیای الهی (علیهم السلام) از خداوند ذریه صالح و طیب را طلب می¬کنند.
«وَ زَکَرِيَّا إِذْ نادي رَبَّهُ رَبِّ لا تَذَرْني فَرْداً وَ أَنْتَ خَيْرُ الْوارِثينَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ وَهَبْنا لَهُ يَحْيي»
و زکریا (به یادآور) در آن هنگام که پروردگارش را خواند و (عرض کرد) پروردگارا من! مرا تنها مگذار و فرزند برومندی بر من عطا کن و تو بهترین وارثانی، ما هم دعای او را پذیرفتیم.
4-روایات دال برافزایش جمعیت
مهمترین روایاتی که طرفداران افزایش جمعیت با استناد به آنها با برنامه های کنترل جمعیت از لحاظ محدود نمودن باروری و کاهش نسل مسلمانان مخالفت ورزیدند، در چند دسته می¬توان جای داد :
4-1-روایات دال بر ازدواج با زنان زایا و نهی از ازدواج با زنان نازا
صحیفه محمد بن مسلم عن ابی جعفر (علیه السلام) قال : قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) تَزَوَّجُوا بِكْراً وَلُوداً وَ لَا تَزَوَّجُوا حَسْنَاءَ جَمِيلَةً عَاقِراً فَإِنِّي أُبَاهِي بِكُمُ الْأُمَمَ يَوْمَ الْقِيَامَة .
امام باقر (علیه السلام) از قول رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود : با دختر باکره ای که فرزند زیاد می آورد ازدواج کنید و با زن نازای زیبا ازدواج نکنید زیرا من به فزونی جمعیت شما در روز قیامت، بر امت-ها مباهات می¬کنم.
روشن است که تشویق به ازدواج با «ولود » و بیان علتی که برای آن ذکر نموده (مباهات به فزونی جمعیت) دلالت بر مطلوبیت فرزند زیاد دارد.
4-2-روایاتی که افراد بدون فرزند را هالک معرفی می کند
امام رضا (علیه السلام) فرمودند : اِن َالله َتبَارَکَ وَتَعالی اِذا اَرادَ بِعَبدٍ خَیراً لَم یُمِتهُ حَتّی یُرِیَه ُالخَلَف همانا خداوند زمانی که به بنده¬ای اراده خیر نماید او را نمی میراند تا فرزندانش را به او نشان دهد.
ب-ادله مبتنی بر دیدگاه های اقتصادی ، اجتماعی ، سیاسی و ….
دیدگاه¬های اقتصادی، جمعیتی، سیاسی و …. این بخش، نوعاً با نگاه مقابله و پاسخگویی به شبهات موافقان کنترل جمعیت شکل گرفته است، هر چند مبانی شریعت اسلام نیز زیر بنای فکری آنها را تشکیل می¬دهد .
کنترل موالید و رزاقیت خداوند
از دیدگاه قرآن، خداوند بندگان خویش را خلق کرد و رزق و روزی و معیشت آن¬ها را نیز تدبیر نمود. چنان که در آیات زیر بدین امر اشاره شده است:
«… وَ کُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدارٍ .» هر چیز در عالم ازلی خداوند معین است.
خداوند از جنین هایی که هر انسان یا حیوان ماده ای حمل می¬کند آگاه است و نیز از آنچه رحم ها کم می¬کنند و پیش از موعد مقرر می¬زایند. و از آنچه افزون می¬کنند و هر چیز نزد او مقدار معینی دارد. این آیه سخن از علم وسیع پروردگار و آگاهی او بر همه چیز است.
نخست می¬گوید: خداوند از جنین هایی که هر زن و یا هر حیوان ماده حمل می¬کند آگاه است. سپس اضافه می¬کند هر چیز در نزد خداوند به مقدار و میزان ثابت و معین است تا تصور نشود که این کم و زیادها بی حساب و کتاب است بلکه ساعت و ثانیه و لحظه آن حساب دارد.
نعمت های الهی
«وَ فِي الْأَرْضِ آياتٌ لِلْمُوقِنين َوَ في أَنْفُسِکُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ وَ فِي السَّماءِ رِزْقُکُمْ وَ ما تُوعَدُونَ » و در روی زمین برای اهل یقین نشانه¬هایی است و در خود شما نیز نشانه¬هایی است. مگر نمی¬بینید؟ و روزی شما و آنچه وعده داده شده اید، در آسمان است.
نعمت¬ها و خزائن غیب الهی که عقول انسان¬ها از فهم آن ناتوان است، فراوان است و انسان باید به واسطه نعمت عقل و فهم خویش برای به دست آوردن روزی خود به تلاش و جد و جهد همت گمارد و اعتقاد به رزاقیت خداوند و توکل بر او منافاتی با عاقبت اندیشی و برنامه ریزی در زندگی ندارد؛ چرا که خداوند برای هر پدیده¬ای سببی قرار داده است و یکی از علل و اسباب کسب روزی تا آنجا که به انسان مربوط می¬شود تلاش و مجاهدت است .
فقر اقتصادی
فقر اقتصادی و دلایلی دیگر از قبیل ناکافی بودن منابع طبیعی و ظرفیت جغرافیایی دلیل موجهی برای کنترل جمعیت نیست. در قرآن کریم به آیاتی بر می¬خوریم که افراد عصر جاهلیت را بخاطر ترس از فقر و گرسنگی، فرزندان خود را به قتل می¬رساندند مورد مذمت و سرزنش قرار می دهد.
گنجایش زمین برای همگان
«أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً، أَحْياءً وَ أَمْواتاً » آیا زمین را مرکز اجتماع انسان¬ها قرار ندادیم. هم در حیاتشان هم در مرگشان؟! منظور این است زمین قرار گاهی است برای همه انسان¬ها، زندگان را روی خود جمع می¬کند تمام حوایج و نیازهایشان را در اختیارشان می¬گذارد و مردگان آن¬ها را نیز در خود جای می¬دهد که اگر زمین آماده برای دفن مردگان نبود عفونت و بیماریهای ناشی از آن فاجعه¬ای برای همه زندگان به وجود می¬آورد. خداوند و خالق عالم هستی، گنجایش زمین را برای مردگان و زندگان ضمانت کرده است.
نهی از کشتن فرزندان
«وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِيَّاهُمْ »و فرزندانتان را بخاطر ترس از فقر نکشید. ما شما و آنها را روزی می¬دهیم زیرا روزی شما و آن¬ها همه به دست ما است.
وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْيَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِيَّاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کانَ خِطْأً کَبيراً »
و فرزندانتان را بخاطر ترس از فقر نکشید، مسلماً کشتن آنها گناه بزرگی است نخست به یک عمل زشت جاهلی که از فجیع¬ترین گناهان بود اشاره کرده و از این آیه به خوبی استفاده می¬شود. وضع اقتصادی اعراب جاهلی آن قدر سخت و ناراحت کننده بود که حتی گاهی فرزندان خود را از ترس عدم توانایی اقتصادی به قتل می رساندند.
نظرات فقهای مخالف کنترل موالید
برخی از علما و فقهای شیعه معتقدند که کنترل موالید و جلوگیری از بارداری، چه در سطح خرد و چه در سطح کلان مغایر با روح اسلام و آیات قرآن است این عده با استناد به آیات قرآن و زودن ترس نسبت به فقر و مشکلات معیشتی برای افزایش جمعیت لزومی برای کنترل جمعیت نمی بینند. در نتیجه، هر سیاست کنترل جمعیتی را مخالف شرع مقدس اسلام می¬دانند.
مرحوم آیت الله محمد حسین طهرانی از جمله علمایی است که به مخالفت شدید با مقوله کنترل جمعیت پرداخته است. ایشان به دو دلیل عمده معتقد به عدم جواز برای کنترل جمعیت هستند.
1- آیات و روایات در این باره .
2-دسیسه¬ها و نقشه¬های استعمار و صهیونیزم برای کاهش جمعیت مسلمانان آنچه بدبینی های علمایی همچون مرحوم آیت الله طهرانی دامن زده است کمک¬های صندوق بین المللی پول، بانک جهانی و سازمان هایی نظیر سازمان ملل متحد به کشورهای جهان سوم برای کنترل جمعیت می باشد.
نتیجه این که ضعف عمده کشورهایی که با مشکل رشد جمعیت رو به رو هستند حقیقتاَ در ازدیاد جمعیت آنها نیست بلکه در عدم مدیریت و استفاده نادرست از منابع زیر زمینی و هم چنین سیاست¬های زورمدارانه و منفعت طلبانه کشورهای قدرتمند است لذا با برنامه ریزی صحیح می¬توان مشکلات را بر طرف نمود و از افزایش جمعیت بهره گرفت.
نظریه تفصیلی مخالفان کنترل موالید و تنظیم خانواده (تعدیل در دیدگاه مخالفان کنترل جمعیت )
این نظریه که اجرای برنامه¬ها و سیاست¬های کنترل جمعیت به هیچ وجه جایز نباشد نوعی دیدگاه افراطی است که در میان معدودی از مخالفان کنترل جمعیت دیده می¬شود. بسیاری از آن¬ها در این زمینه تفصیل داده و مواردی را برای جواز اجرای برنامه¬ها در سیاست¬های کنترل جمعیت ذکر نموده اند؛که به این شرح است :
زمانی که به واسطه بارداری، خطری متوجه زندگی مادر یا سلامت وی شود، مثلاً موجب افزایش بیماری یا تأخیر در سلامتش شود، یا آن که بارداری های پی در پی وی را دچار مشکل جسمی کند باید میان زایمان ها فاصله بیندازد از دلایل این مطلب آن است که حفظ حیات امری واجب و شرعاً بر انسان واجب است که آن را نسبت به خود و دیگران (خواه زوج یا زوجه) رعایت کند. خداوند می فرماید:
«وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ بِکُمْ رَحيماً » : و خودتان را از بین نبرید همانا خداوند به شما مهربان است.
«وَ لا تُلْقُوا بِأَيْديکُمْ إِلَي التَّهْلُکَةِ …..» خود را با دستان خود به هلاکت نیفکنید.
2- ترس از صدمه دیدن طفل شیرخوار
در این حالت نیز انگیزه برای پیشگیری از بارداری فراهم است و اقدام به این عمل مشروع است زیرا ؛ هدف از این کار حمایت از جان طفل شیرخوار است که طبق نظر پزشکان خوردن این شیر برای فرزندان ضروری است و هیچ غذایی جای آن را نمی گیرد .
موافقان کنترل موالید
موافقان معتقدند؛در مورد مرجعی که ضرورت کنترل را تشخیص می دهد چند قول وجود دارد:
الف: عده ای قائل هستند که این مسأله جزو مصالحی است که تشخیص آن بر عهده ولایت فقیه است و اگر ولی فقیه دستور بدهد، اجرای آن الزامی است.
ب: عده¬ای نظر اهل خبره را در این زمینه شرط می¬دانند و قائل هستند که اگر اهل خبره تشخیص دهند حکم به جواز کنترل موالید صادر می¬شود.
ادله گروه اول
خداوند برای بشر سرپرستی تعیین کرده که با برنامه صحیح افرادی را تربیت کند پیغمبر و ائمه (علیه السلام) هم برای جامعه و بشریت زعیمی معین کرده¬اند که باید مدیر مدبر باشد جامعه والی لازم دارد مسئولیت والی این است که برای مردم کار ایجاد کند، مردم را باسواد کند و خوب تربیت نماید و احتیاجات جامعه را تأمین کند حال اگر والی فکر کرد و دید که اگر جمعیت بخواهد زیاد شود و اداره آنها مشکل است نه می¬توانیم به تعلیم و تربیتشان برسیم و نه می¬توانیم بر ایشان کار ایجاد کنیم و نه می¬توانیم بر ایشان وسایل ازدواج فراهم کنیم ناچار باید آن را تقلیل و تحدید کرد. آن اندازه تجویز کند که بتواند در راه تعلیم و تربیت آنها را بسیج کند و بر ایشان کار و شغل ایجاد نماید این جا است که ولایت فقیه در صورتی که ضرورت و مصحلت اقتضا کند می¬تواند به تنظیم و تحدید نسل اقدام نماید.
نظرات فقهای موافق کنترل موالید
1-
از جمله موافقان کنترل موالید می توان به فاضل ایت الله لنکرانی، آیت الله مؤمن، آیت الله حسین نوری همدانی ، آیت الله خرازی اشاره کرد و معتقدند که سیاست های جمعیتی و کنترل موالید تابع شرایط زمانی و مکانی است تشخیص، اقدام ، ابلاغ آن در صلاحیت ولی فقیه و حاکم اسلامی قرار دارد.
این گروه عمدتاً از دو شیوه در اثبات مدعای خود سود جسته اند:
الف-لزوم جامع نگری در برخورد با ادله و مبانی شریعت اسلامی
نظریات موافقان کنترل جمعیت، چه در میان شیعه و چه در میان اهل سنت، سمت و سوی واحدی دارد هر چند در مقام استناد به ادله شرعی یقیناً با یکدیگر تفاوت دارند به هر روی مدعای اصلی آن ها این است که هرچند دلایل و شواهد زیادی بر توجه شریعت مقدس اسلام به مسئله حفظ یا ترغیب بر افزودن نسل مسلمانان وجود دارد چنان که مخالفان کنترل جمعیت بدان ها در اثبات مدعای خود سود می¬جستند. در جنب این مسئله باید توجه داشت که هدف شریعت اسلام نه تنها افزودن نسل بدون توجه به وضعیت دینی تربیتی و اجتماعی نسل مسلمانان نیست بلکه هدف اصلی بوجود آوردن یک امت اسلامی صالح است؛
در واقع هدف، توجه به کیفیت نسل است نه صرف کمیت، جامعه اسلامی که تنها از لحاظ کثرت و کمیت در سطح بالایی باشند اما به لحاظ ایمانی، اخلاقی، تربیتی و سایر جهات فردی و اجتماعی در مرتبه ای پائین قرار داشته باشند به هیج وجه مورد نظر شریعت اسلام نیست. بنابراین اگر علمای اسلامی بخواهند در این باره اظهار نظر کنند تنها نباید به ادله ¬ای که بر کثرت نسل از جنبه کمی تأکید شده توجه نمایند، بلکه باید به نصوص و ادله ای که به صراحت یا تلویح بر مسئولیت دشواری که در قبال جامعه مسلمانان وجود دارد نیز توجه کنند در این صورت به نظریه درست در مورد مسئله کنترل جمعیت می¬توان دست یافت.
ب-بررسی مسئله کنترل جمعیت و تنظیم خانواده در قلمرو مسائل مستحدثه
موافقان کنترل جمعیت، علاوه بر این که از منظر دینی به طرح ادله شرعی در اثبات مدعای خود و پاسخ به مخالفان می¬پردازند توجه جدی به نظریات کارشناسان جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی را در مورد این امر ضروری می¬داند. ضرورت این امر از آن روست که هر چند در بررسی هر موضوعی از دیدگاه اسلام استناد به منابع دینی اعم از قرآن و روایات و یا منابع فقهی در درجه اول اهمیت قرار دارد. در مباحثی نظیر کنترل جمعیت و مسائل خاص مربوط به آن بویژه در سطح کلان اجتماعی که به هیچ وجه در صدر اسلام سابقه نداشته است نمی¬توان به روایات یا ادله¬ای که یا مربوط به زمان خاص بوده و یا تنها به جنبه¬های فردی و شخصی توجه داشته، استناد کرد. به عبارت دیگر این مسئله را باید در زمره مسائل مستحدثه به شمار آورد. و از این رو ابتدا موضوع شناسی مسئله یعنی توجه به نظر کارشناسان مورد اعتماد و سپس حکم شناسی آن یعنی آوردن صدور احکام شرعی مناسب با اوضاع اجتماعی -اقتصادی عصر حاضر امری لازم و ضروری است. و در بحث کنترل جمعیت اگر فرضاً کارشناسان جمعیتی مورد اطمینان و صادق تشخیص بدهند که رشد جمعیت به یک میزان خاص موجب دشواری¬های غیر قابل جبران نظیر : کافی نبودن منابع کشاورزی برای تأمین احتیاجات افراد جامعه بیکاری شدید و… می¬شود در این صورت باید آرای آنها را پذیرفت و تخطی از آن نیز جایز نیست و فقیه نیز در صورتی که به این نظریات توجه نکند و دشواری مزبور متوجه جامعه مسلمانان گردد. در برابر خداوند معذور نخواهد بود.
حکم شناسی مسئله کنترل جمعیت دیدگاه فقهای شیعه
مهمترین راه حلی که فقهای شیعه موافق کنترل جمعیت و سیاست تنظیم خانواده بیان نموده اند به این قرار است:
با توجه به آنکه آیات و روایاتی که قبلاً در مورد افزایش نسل مسلمانان ذکر شد حکم مسئله کنترل جمعیت بستگی تام به وضعیت هر دوره زمانی و اوضاع هر منطقه دارد بنابراین اگر زمانی جمعیت مسلمانان به حدی کم باشد که موجب سیطره دشمنان اسلام بر آنان شود می¬توان گفت :در چنین وضعیتی، افزودن نسل مسلمان و فرزند آوری واجب است. اما اگر زمانی همین کثرت افراد موجب ضعف و تباهی مسلمانان شود تردیدی نیست که این حکم تغییر می¬کند و می¬توان گفت: کنترل جمعیت جایز بلکه لازم است.
هم چنین وضعیت خاص هر منطقه در این مورد باید در نظر گرفته شود با توجه به تغییر موقعیت ها ممکن است حکم مسئله نیز تغییر کند برای مثال اگر کشوری مانند فلسطین در مقابل صهیونیست ها لازم باشد که برای حفظ موازنه جمعیتی خود نسبت به افزایش نسل مسلمان اقدام کند پس مبادرت به این امر ضروری است و یا در زمان جنگ که احتمال نابودی نسل داده می¬شود باز نمی توان گفت که جلوگیری از رشد جمعیت امری ضروری است اما وقتی که کشوری با چنین وضعیت هایی روبرو نباشد و کارشناسان مورد اطمینان تشخیص دهند که افزایش نسل موجب اموری از قبیل: فقر، بیسوادی، بیماری و بیکاری می¬شود دراین صورت باز این حکم با توجه به تغییر جدید (تغییر عنوان) تغییر خواهد کرد و ممکن است به حسب مورد بتوان با جواز یا وجوب جلوگیری از رشد جمعیت حکم داد.
روشهای پیشگیری انواع مختلفی دارد که هر دو گروه مردان و زنان را در بر می¬گیرد.
الف-روشهای مردانه
روشهای جلوگیری در میان مردان محدود به موارد زیر است:
نزدیکی منقطع
کاندوم مردانه
بستن لوله (وازکتومی)
ب-روشهای زنانه
اکثراً روش¬های پیشگیری از بارداری برای استفاده زنان ابداع شده است. از جمله روش¬هایی که مختص زنان است به شرح زیر است:
قرصهای ترکیبی
روشهای تزریقی
پیشگیری کننده ها کاشتنی
ابزارهای داخل رحمی(IUD)
دیافراگم وکلاهک
بستن لوله در زنان (توبکتومی )
خودداری دوره ای
اسفنج
اسپرم كش ها (استفاده از مواد شيميايي)
حلقه هاي واژينال
روشهاي جلوگيري از بارداري بعد از مقاربت (روشهاي اضطراري)
كشتن فرزند و سقط جنين
يكي از روشهاي سنتي و جاهلي كنترل جمعيت و جلوگيري از افزايش تعداد عائله انسان¬ها، كشتن فرزند، پس از تولد يا پيش از تولد است كه اين سنت جاهلي هم اكنون در كشورهاي پيش رفته به عنوان راه حل كنترل جمعيت پذيرفته شده و به طور قانوني در مراكز بهداشتي و درماني با استفاده از تسهيلات دولتي انجام مي شود. حتي در كنفرانس جمعيت و توسعه قاهره درصدد بودند اين امر جاهلي را در تمامي جهان، از جمله ممالك اسلامي ساري و جاري كنند.
اصل مشروعيت تحديد نسل
در اينجا سه مطلب را بايد مورد توجه قرار داد.
مطلب اول: توليد مثل و داشتن فرزند زياد در اسلام ذاتاً مطلوب است.
مطلب دوم: اين كه بزرگترين نيرو در هر مملكت نيروي انساني است بخاطر اين كه انسانها با عقل و فكر و قدرت بدني و استعدادهاي فراواني كه دارند در پيشرفت هر مملكتي تأثير دارند. در ميان همين افراد گاهي نوابغي بوجود مي¬آيند كه در پيشرفت مادي و معنوي مملكت مؤثرند.
مطلب سوم: ولايت فقيه در صورتي كه ضرورت و مصلحت اقتضا كند مي تواند به تنظيم و تحديد نسل اقدام كند.
بر اين اساس اصل تنظيم نسل مشروعيت پيدا مي¬كند. حال راههاي تنظيم نسل كدام است؟
عزل شايد قديمي¬ترين راه پيشگيري باشد. يكي از دلايلي كه مي¬تواند، دلالت بر جايز بودن پيشگيري از بارداري داشته باشد روايات عزل است. اين روايات كه به صراحت از رايج بودن نوعي از كنترل جمعيت در عصر بعثت خبر مي¬دهد. شاهدي است بر اين مدعا كه در ميان مسلمانان مسأله پيشگيري از بارداري مرسوم بوده است.
علماي معاصري كه قائل به جواز عزل مي¬باشند ، با توجه به استفتائاتي كه از دفاتر مراجع تقليد و آيات عظام فاضل لنكراني، سيستاني، نوري همداني، آيت الله خامنه¬اي، مكارم شيرازي، خرازي، مؤمن صورت گرفته است، همگي قائل به جواز عزل و جلوگيري از انعقاد نطفه به روش¬هاي متعارف عزل مي¬باشند، به شرطي كه اولاً : با رضايت زوجين باشد، ثانياً: بدون ضرر باشد.
عوارض تحولات جمعيت در یک کشور
استمرار كاهش ميزان زاد و ولد از يك طرف و نزول مرگ و مير به دليل افزايش اميد به زندگي از سوي ديگر موجب مي شود جمعيت به تدريج در دوره هاي بالاتر سني انباشته گردد و ميانه سني افزايش يابد و با كاسته شدن سهم جمعيت جوان از كل جمعيت سهم در بعد اقتصادي، با كاهش نيروي كار از ميزان ارائه توليد و خدمات كاسته مي شود. تأثيرات منفي بر پس انداز سرمايه گذاري و مصرف ايجاد مي شود و در عين حال بار سنگيني از هزينه تكفل سالمندان، اعم از هزينه هاي بازنشستگي، تأمين اجتماعي و درماني و حمايتي بر جامعه تحميل مي¬شود. از نظر اجتماعي نيز شاهد ايجاد شكاف نسلي، تغيير در ساختار خانواده¬ها، كاهش سرمايه¬هاي انساني توانمند و نياز به مراقبت¬هاي رواني و اجتماعي از سالمندان خواهيم بود. از بعد سياسي امنيتي نيز يكي از مؤلفه¬هاي مهم در توان نظامي و قدرت بازدارندگي يك كشور توانايي حكومت آن براي بسيج كردن مردم جامعه هنگام بروز جنگ و درگيري¬ها است و جامعه اي قادر به بسيج شدن و دفاع از خود هنگام بروز چنين بحران هايي است كه درصد بالايي از آن جوان باشند و كشوري با جمعيت سالخورده بسيار آسيب پذير خواهد بود.
نتيجه گيري
1- همه صاحب نظران ديدگاه مشتركي نسبت به رشد جمعيت دارند؛ عده اي طرفدار افزايش جمعيت، عده¬اي مخالف افزايش جمعيت و گروهي طرفدار جمعيت متناسب و گروهی نیز طرفدار جمعیت ثابت بوده و هر گروه نيز براي عقيده خود دلايلي دارند.
2- از نظر اسلام یک ديدگاه مخالف سياست¬هاي كنترل مواليد و جمعيت مي¬باشد و آن را مغاير با روح اسلام مي¬داند، ديدگاهي دیگر در عين اعتقاد به افزايش جمعيت با توجه به شرايط زماني و مكاني قائل به برنامه ريزي حكومت اسلامي براي كاهش مواليد مي¬باشد.
3- با بررسي آيات قرآن و سفارش هاي مؤكد روايات در باب ازدواج در مي¬يابيم كه رويكرد قرآن و روايات نسبت به مواليد همواره بر افزايش جمعيت و مطلوبيت داشتن فرزند و تكثير اولاد بوده است.
4- آنچه در آيات قرآن داراي اهميت زيادي است، آن است كه كشتن فرزند به دليل فقر و تنگدستي بسيار مورد نكوهش واقع شده است.
6-استمرار كاهش ميزان زاد و ولد در بعد اقتصادي، با كاهش نيروي كار از ميزان ارائه توليد از نظر اجتماعي نيز شاهد ايجاد شكاف نسلي، تغيير در ساختار خانواده¬ها، از بعد سياسي امنيتي نيز يكي از مؤلفه¬هاي مهم در توان نظامي و قدرت بازدارندگي يك كشورمی شود.
فهرست منابع ومأخذ
• قرآن کریم
• منابع فارسی
1. آیت اللهی، زهرا و دیگران، دانش خانواده و جمعیت، چاپ پنجم، قم، دفتر نشر معارف ،1392هـ.ش.
2. محمد علی، اسلام و تنظیم خانواده، چاپ دوم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،1374هـ.ش.
3. حلم سرشت، پریوش، اسماعیل، دل پیشه، جمعیت و تنظیم خانواده، چاپ اول، تهران، انتشارات چهر، 1378هـ.ش.
4. خدادادی، غلام حسین، احکام پزشکان و بیماران، چاپ اول، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، 1385 هـ.ش.
5. خرازی، محسن، «کنترل جمعیت و عقیم سازی »، فصل نامه فقه اهل بیت علیهم السلام، ش21، 1379 هـ.ش.
6. شرف الاسلامی، حسن، مبانی جمعیت و تنظیم خانواده، چاپ اول، یزد، انتشارات نیکو روش ، 1387هـ.ش.
7. طلعتی، محمد هادی، رشد جمعیت، تنظیم خانواده و سقط جنین، چاپ دوم، قم، موسسه بوستان کتاب، 1387 هـ.ش.
8. غفوریان، مهری، ندا ، آیینه بند، مبانی جمعیت و تنظیم خانواده، چاپ اول، تهران، انتشارات آییژ، 1387هـ.ش .
9. معزی، اسدالله، مبانی جمعت شناسی، چاپ اول، تهران، انتشارات آوای نور، 1371 هـ.ش.
10. مکارم شیرازی، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، 27جلد، چاپ 27، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1386 هـ.ش.
11. نادری، فرج الله،کنترل جمعیت از دیدگاه اسلام، چاپ اول، قم، موسسه بوستان کتاب،1392 هـ.ش.
12. نوری همدانی، حسین، «کنترل جمعیت»، فصلنامه فقه اهل بیت (علیهم السلام)، ش33، 1382 هـ.ش.
1. حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه، ج1، قم، موسسه آل البیت قم، 1409 هـ.ق.
2. طبرسی، رضی الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، انتشارات شریف رضی، 1412هـ.ق.
3. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج5، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365هـ.ش.
4. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج101، لبنان، الوفاء بیروت، 1404هـ.ق.
فهرست مقالات
1. زهره، رجبیان، «کنترل موالید از دیدگاه اسلام»، مجله حوراء، ش24، 1386 هـ.ش.
2. محمد ولی، علییی «تاثیر آموزه ها وفتا وای شیعی در رشد وکنترل جمعیت» پایگاه مجلات تخصصی نور مگز.
3. فائزه، عظیم زاده اردبیلی، انسیه خدایی، «فرهنگ کنترل موالید در نگاه فقهی- اجتماعی »، فصل نامه فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، ش57، سال هفدهم.
4. م ، ن ، « آیا کنترل جمعت شرعا جایز است مسائل مستحدثه در فقه اسلامی »، مجله درسهایی از مکتب الاسلام، ش2، 1386 هـ.ش
